Onderstaand artikel is verschenen in het palmaresboekje van de regionale competitieve filatelistische tentoonstelling FILA LEUVEN 2019
‘Hortus Botanicus Lovaniensis’, de Leuvense Kruidtuin, vanaf 1738 de wetenschappelijke basis voor de universiteitsstudenten Geneeskunde
Kristel Kouwer
De eerste wetenschappelijke tuinen waren kruidtuinen en bevatten voornamelijk verzamelingen van geneeskrachtige kruiden en planten. In het begin van de 18de eeuw waren medici misschien wel in staat om bepaalde ziekten te herkennen, dikwijls ontbrak de juiste medicatie om zieken effectief te behandelen. Het was dus van essentieel belang voor de studenten geneesheren in wording om zowel de eigenschappen, als de toepassingen en de morfologische kenmerken van kruiden te leren kennen. Waar men gedurende vele eeuwen noodgedwongen zijn toevlucht zocht tot wat de vrije natuur te bieden had, zouden de universiteits-studenten Geneeskunde van Leuven vanaf het begin van de 18de eeuw hun kennis en kunde kunnen opdoen in een eigen kruidtuin. Vandaag de dag is dit nog steeds de oudste botanische tuin van België en gerangschikt als waardevol landschap met bovendien een oranjerie die als monument werd erkend.
Lees maar even mee wat de prentbriefkaarten ons hierover te vertellen hebben.
1. Het ontstaan van de eerste universitaire Kruidtuin te Leuven (1738)
2. De saga van de serre (1762)
3. Het verplaatsen van de oorspronkelijk aangelegde Kruidtuin (1819)
4. De overdracht van de Leuvense Kruidtuin aan de Stad Leuven (1835)
Gemarmerde prentbriefkaart zonder vermelding uitgever met ‘Bonjour de Louvain’, gelopen, verzonden met afstempeling Louvain op 10-10-1907 tussen 10 en 11 uur met aankomststempel te Kain (deelgemeente van Doornik) op 11-10-1907 tussen 5 en 6 uur. Op deze prachtige fantasiekaart werd elke letter minutieus opgevuld met een plantenversiering en verschillende bloemsoorten. Ook de bijhorende decoratie benadrukt de rijke en historisch belangrijke plantengeschiedenis die Leuven heeft. Wie zou door deze romantische slingerplanten niet verslingerd raken op Leuven ?
1. Het ontstaan van de eerste universitaire Kruidtuin te Leuven
In 1738-1739 werd de eerste Hortus Botanicus of kruidtuin in Leuven aangelegd. Deze kruidtuin sloot aan bij het St.-Elisabethziekenhuis op de Kapucijnenvoer, in de volksmond ‘de Verpleegstersschool’ genoemd. Professor Hendrik Jozef Rega (1690-1754), rector en medicus aan de Leuvense universiteit, lag mee aan de basis van het ontstaan van deze kruidtuin.
| Prentbriefkaart met afbeelding van de Romaanse Poort te Leuven met aan de voorzijde het logo dubbel cirkel met ster en de vermelding ‘La Belgique historique, marque déposée’, en vermelding van de uitgever ‘E. Desaix, Bruxelles’, niet gelopen. Deze Romaanse poort is de toegangspoort van het voormalige St.‑Pietersziekenhuis in de Brusselse-straat te Leuven. Dit is het enige overblijfsel van het primitieve gebouw en dateert van 1222. Het was de eerste aanzet tot een centralisatie van de zieken te Leuven. Het is op deze site, die een hoek vormt met het voormalige St.-Elisabethziekenhuis op de Kapucijnen-voer dat, weliswaar veel later, de allereerste Kruidentuin te Leuven werd aangelegd. | Gekleurde prentbriefkaart serie 24,1 met afbeelding van de Romaanse Poort te Leuven, en het logo van de uitgever MCPB, gelopen met Duitse bezettings-zegel en afstempeling ‘Loewen, Belgien, 30-12-15’ en afleverstempel 54. Deze historische ziekenhuissite strekt zich uit in het verlengde van de Kapucijnenvoer tot aan de Minderbroedersstraat te Leuven. Er werden gebouwen opgericht die oorspronkelijk allen een functie hadden ten dienste van de medische wetenschappen : van ontleedkunde tot diergeneeskunde tot anatomisch Atrium. Achter het St.-Elisabethziekenhuis, de latere verpleegsterschool, ontstond de eerste kruidtuin. Daar lag dan ook de bakermat van wat later de moderne Leuvense geneeskunde zou worden. |
2. De saga van de serre
Rond het midden van de 18de eeuw was Johannes-Josephus Michaux hoogleraar plantkunde en beheerder van de academische plantentuin te Leuven. Hij bezat niet alleen een getormenteerde persoonlijkheid, het was vooral zijn buitenproportionele passie voor exotische en zeldzame planten die hem kenmerkten. In 1762 kreeg hij van de universiteit het akkoord tot de bouw van een nieuwe serre in de kruidtuin. Professor Michaux verrichtte bijzonder veel studiewerk over de serrebouw en vergeleek Italiaanse en Nederlandse modellen. Hij lijstte alle praktische tips op over verluchting, isolatie, beglazing, vochtbeheersing, temperatuur en lichtinval. Bij universitaire beslissing werd het ontwerp uitbesteed aan Natalis Josephus Corthout, meester-timmerman en zelfverklaard architect. De problemen bleven dan ook niet lang uit.
De constructie vertoonde ernstige stabiliteitsproblemen en de isolatie en het warmtesysteem werkten niet behoorlijk. Zo was er sprake van een erg drassige bodem. Het wispelturige karakter van Michaux zou het ontwerp eveneens danig in de war hebben gestuurd. Zelfs enkele bekende architecten uit die periode vonden geen oplossing. Daarom werd de Leuvense kruidtuin en de serre in het begin van de 19de eeuw helemaal opnieuw aangelegd op een veiliger en hoger gelegen locatie aan de overzijde van de straat. En daar bevindt de tuin zich vandaag de dag nog steeds.
 |
Prentbriefkaart Instituut St.-Rafaël te Leuven, uitgeverij Nels-Thill, Bruxelles, série 36, n° 41, niet gelopen. Deze kaart toont de voorgevel van het voormalige Kanker-instituut annex Kraamkliniek langs de Kapucijnenvoer met boven de poort de kapel. Het was rector Ladeuze die besloot om zelf deze gespecialiseerde klinieken te laten bouwen. Mgr. Ladeuze kocht daarvoor de grond aan waarop het klooster van de Engelse nonnen had gestaan. Begin oktober 1928 werd het gebouw, dat nog niet volledig voltooid was, in gebruik genomen. Een gedeelte werd gebruikt als laboratoria en een gedeelte als Kraamkliniek. Even verder op de kaart, voorbij de enige geparkeerde wagen, was de ingang van de verpleegsterschool St.-Elisabeth. Een speciale anekdote was dat de beneden-verdieping, met goed ingerichte keuken en leerlingenrefter regelmatig zwaar over-stroomde wanneer het water van de nabijgelegen Voer een te hoog peil bereikte. Het bleek dus niet voor niets te zijn dat de fundering uit 225 palen van 8 tot 10 meter bestond met daarop een betonnen platform ! |
3. Het verplaatsen van de oorspronkelijk aangelegde Kruidtuin
In 1819 was de Leuvense universiteit een van de zes rijksuniversiteiten van het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden. In datzelfde jaar verhuisde de te klein geworden Leuvense Kruidtuin van de lager gelegen Minderbroedersstraat naar de hoger gelegen Kapucijnenvoer aan de overkant van de straat op een ongeveer 2 ha groot terrein van een gesloopt Kapucijnenklooster. Architect Charles Vander Straeten was de ontwerper van de oranjerie en van de serres in glas en ijzerwerk. Andreas Donkelaar was de hoofdtuinier. De romantiek van een oranjerie hoorde als typisch 18de eeuws bouwwerk helemaal thuis in de Leuvense Kruidtuin. De serres met hun typische ijzerwerk kondigden dan weer het begin van een industrieel tijdperk aan. Door de jaren heen werd er nog veel verbouwd aan de oranjerie. De palmbomen groeiden zo hoog dat het oorspronkelijke gebouw hoger diende opgetrokken te worden. In 1882 werden de grootste palmen aan Leopold II geschonken voor de opsmuk van de serres in Laken. Ook het prachtige poortgebouw dateert uit deze periode. De botanicaschool was een feit.
Prentbriefkaart v/d Leuvense Kruidtuin, uitgever M. Marcovici te Brussel, gelopen met afstempeling te Louvain 28-09-1905 tussen 10 en 11 uur. Opvallend hier is dat het dak van het serrecomplex vrijwel plat is, met slechts een klein puntdakje boven de centrale toegangsdeur. De twee cirkelvormige uitbouwen bestaan vandaag nog altijd.
Prentbriefkaart v/d Leuvense Kruidtuin, zonder vermelding uitgever, niet gelopen. Door het gunstige klimaat binnen in de serre groeiden de tropische planten zo welig, dat de oorspronkelijke hoogte niet meer voldeed. Bemerk op deze prentbriefkaart dan ook de later bijgeplaatste bovenbouw. Zelfs de grootste tropische planten konden zo behouden blijven.
4. De overdracht van de Leuvense Kruidtuin aan de Stad Leuven
In 1835 werd de tuin overgedragen aan de stad Leuven. De oranjerie werd in 1982 in haar oorspronkelijke staat gerenoveerd en er werd een nieuwe tropische serre geplaatst. Er werd een watertuin, een fruittuin, een verzonken tuin en een uitgebreide verzameling bomen, heesters en struiken aangelegd. In het serrecomplex werden dan weer de kruidachtige planten, de kruiden, de water- en kuipplanten en de tropische en subtropische planten ondergebracht. Bovendien werd er een Alpenkas en een Victoriaanse kas gebouwd naar Engels model.
Prentbriefkaart serie 36 n° 68, v/d Kruidtuin van Leuven, uitgeverij Nels-Thill, Brussel, gelopen met af-stempeling Leuven 07‑05-1913 tussen 22 en 23 uur en aankomststempel te Brussel op dezelfde dag tussen 23 en 24 uur. Ook hier was nog geen opbouw op het serrecomplex aanwezig. Bemerk de grote plantendiversiteit.
Prentbriefkaart serie 36 n° 28, v/d Kruidtuin van Leuven, uitgeverij Nels-Thill, Brussel, gelopen met afstem-peling te Leuven. Bemerk hier ook de prachtige opbouw en vooraan op de kaart de waterpartij. In de verte zie je de authentieke toegangs-poort van het verdwe-nen Capucijnen-klooster, samen met het anatomisch theater.
Dat hiermee lang niet alles verteld is over de hortus botanicus Lovaniensis hoef ik u niet mee te delen. Het geeft mij echter, als rustig en volhardend verzamelaar, de kans om nog veel opzoekwerk te verrichten, op zoek te gaan naar bijzondere prentbriefkaarten en mezelf te verbazen over de hoeveelheid kennis die nog voor het grijpen ligt. En voor u beste lezer, mag ik graag hopen dat u plezier beleeft aan dit artikel. Misschien is prentbriefkaarten verzamelen ook iets voor u ? Zo niet, kan u altijd een bezoekje plannen aan onze Leuvense kruidtuin !